Hát Ghẹo được gắn với câu chuyện dựng lại ngôi đình làng Nam Cường thờ Xuân Nương công chúa. Chuyện kể rằng ngôi đình làng thờ nữ tướng Xuân Nương bị cháy, trai tráng Nam Cường cùng nhau lên rừng đại ngàn kiếm gỗ về dựng lại đình. Đến địa phận xã Thục Luyện, huyện Thanh Sơn mệt quá, trai tráng ngồi nghỉ chân, trai gái Mường biết vậy liền đưa thịt rừng rượu thơm ra đãi. Sau đó, lại cùng nhau lên rừng ngả gỗ đóng bè cho trôi theo dòng sông xuôi về. Qua địa phận xã Thục Luyện bè bị mắc cạn, đẩy mãi không qua, những cô gái Mường ở thôn Hùng Nhĩ đi hái măng về bèn khuyên vừa đẩy bè vừa hát thì thần thác mới hài lòng để cho bè xuôi. Quả thật, khi trai gái hai bên cùng nhau đẩy và hát đối đáp với nhau thì bè nhích dần rồi trôi về xuôi. Thác thần từ đó được gọi là thác "đôi ta", khúc hát đẩy bè trên được gọi là "Hát Ghẹo" hay "Ghẹo nước nghĩa" (nghĩa là hát giữa các thôn làng kết nghĩa với nhau), "hát anh chị". Sở dĩ có tên "hát anh chị" vì hai bên hát đối đáp với nhau sẽ gọi nhau là anh, là chị. Hát Ghẹo ở Nam Cường trở nên nổi tiếng và được gọi là Hát Ghẹo Nam Cường để phân biệt với Hát Ghẹo của các vùng khác.
Hát Ghẹo thường diễn ra vào hội xuân hoặc đêm trăng, thường tổ chức ở nhà hoặc trên đường tiễn bạn. Hát Ghẹo không phải là một loại hát tế lễ hay dân ca tín ngưỡng, "hát cửa đình", cũng không phải loại hình hát tự do như hát trống quân, hát ví, hát đúm mà là một kiểu sinh hoạt văn hóa cộng đồng mang đậm tính dân gian.
Chỗ hát thường được bắt đầu từ nhà của một ai đó trong làng. Nhà được chọn để hát phải sạch sẽ, mát mẻ, rộng thoáng và đặc biệt gia đình không có chuyện buồn. Các quan trùm, quan anh là khách thường ngồi trên sập, trên giường giữa nhà, còn các bà trùm, các quan chị thường giải chiếu ngồi trên dãy giường của gian bên.
Mở đầu là giọng ví đãi trầu, các chị vừa hát vừa mời trầu quan khách
Các thôn kết nghĩa và hát với nhau, năm nay thôn này làm chủ thì sang năm lại làm khách. Đội khách bao giờ cũng chọn nam và đội chủ thì ngược lại chọn nữ. Các làng kết nghĩa này trai gái gọi nhau là liền anh, liền cô hay quan anh, quan cô. Trai gái những làng kết nghĩa thì không được lấy nhau. Với cách xưng hô trang trọng, những ông già, bà già trong dịp tế lễ được gọi là “quan trùm”, “bà trùm”, các anh, các chị được gọi là “quan anh”, “quan chị”. Hai bên nước nghĩa đều dùng cách xưng hô trang trọng này không phân biệt chủ khách.
Những bộ áo the, quần trắng, khăn xếp đội đầu đẹp nhất dành cho ngày hội là trang phục của các quan anh và áo năm thân, áo cánh trắng, quần lụa sồi, yếm điều, thắt lưng bao các mầu, xà tích đeo, khăn mỏ quạ chít đầu là trang phục của các quan chị. Cách hát là hình thức hát đối đáp nam nữ, nên các anh cũng như các chị mỗi lần thường hát hai người, khi hát họ nhìn thẳng vào nhau vừa để biểu lộ tình cảm vừa để khi hát ra, vào cho ăn khớp với nhau.
Trong một cuộc hát người ta chia 4 loại giọng. Mở đầu là giọng ví đãi trầu diễn ra cùng lúc với việc các chị mời quan khách dùng trầu. Sau khi kết thúc ví đãi trầu thì giọng hát chuyển sang giọng sổng, đây là lúc mà câu chuyện đã vào đề hai bên hát đối đáp chuyện trò thân mật với nhau. Giọng thứ ba gọi là sang giọng, được hát để các liền anh, liền chị thể hiện tài nghệ đối đáp của mình. Đây được coi là cao điểm của ngày hội, theo các cụ ngày xưa thì sang giọng gồm có 36 chất giọng khác nhau. Hát hết 36 giọng này cũng là lúc trời vừa sáng, dân làng dọn cơm để khách ăn và chuẩn bị ra về. Tiễn khách ra về hai bên cùng hát giọng ví tiễn chân, các câu ví lúc này được thốt lên từ đáy lòng của mỗi người sau một cuộc chuyện trò chứa chan tình cảm. Vậy nên, lời ca ứng tác đầy cảm xúc, đầy sáng tạo nghệ thuật, vừa bay bổng vừa thắm đượm tình người.
Về cấu trúc Hát Ghẹo vẫn ở dạng đơn giản, lời ca mộc mạc, giản dị nhưng nhiều giai điệu rất hay, độc đáo, thú vị như giai điệu các bài: Hoa thơm, Trồng chuối, Xẻ ván, Duyên phận phải chiều, Bắt ốc...
Với những đặc điểm về không gian diễn xướng, hình thức tổ chức, cách xưng hô và cấu trúc lời ca âm nhạc như vậy, Hát Ghẹo là một hiện tượng văn hóa dân gian nói chung và âm nhạc nói riêng của người dân Phú Thọ, có những đặc trưng riêng biệt chỉ có ở vùng Đất Tổ. Không chỉ có giá trị về thẩm mỹ, giá trị nghệ thuật, Hát Ghẹo còn có giá trị to lớn về giáo dục và nhận thức cho thế hệ trẻ về tình yêu quê hương đất nước, tình yêu đôi lứa. Đặc biệt là mối tình kết nghĩa keo sơn giữa các làng với nhau. Một trong những giá trị to lớn của Hát Ghẹo đó là chứa đựng kho tàng quý giá về tri thức sáng tạo của dân gian.
Thấy được giá trị to lớn của loại hình dân ca đặc biệt này, hiện nay các địa phương đã chú trọng đến việc giữ gìn và phát huy để Hát Ghẹo Phú Thọ trường tồn với thời gian. Xã có Phường Hát Ghẹo được khôi phục từ năm 1990 đến nay đã có trên 70 thành viên. Trong đó có 3 nghệ nhân của Phường được Hội đồng cấp tỉnh xét duyệt đề nghị cấp Nhà nước phong tặng danh hiệu nghệ nhân ưu tú. Xã cũng đã triển khai đưa Hát Ghẹo vào trong trường học để truyền dạy cho thế hệ trẻ. Đến nay, các Trường THCS và tiểu học đã thành lập được câu lạc bộ Hát Ghẹo. Đặc biệt, Hát Ghẹo không thể thiếu trong dịp Lễ hội truyền thống tổ chức ở Đình Chùa Nam Cường vào dịp đầu tháng Giêng.