Tượng Đức vua Lý Nam Đế - Đền thờ Lý Nam Đế xã Vạn Xuân huyện Tam Nông
Cuối năm 541, Lý Bí khởi binh chống lại nhà Lương, đến cuối năm 542 đã đánh duổi hoàn toàn quân nhà Lương ra khỏi Giao Châu và chiếm thêm được quận Hợp Phố thuộc Quảng Đông, Trung Quốc ngày nay
Tháng Giêng năm 544, Lý Bí tự xưng là Lý Nam Đế, lên ngôi, đặt niên hiệu là Thiên Đức, lập trăm quan, đặt tên nước là Vạn Xuân. Đóng đô ở Ô Diên (nay là xã Hạ Mỗ, Đan Phượng, Hà Nội). Lấy Triệu Túc làm thái phó, Tinh Thiều đứng đầu ban văn, tướng Phạm Tu đứng đầu ban võ. Dựng điện Vạn Thọ làm nơi triều hội để khẳng định sự tồn tại của một quốc gia có nền độc lập tự chủ.
Đền thờ Vua Lý Nam Đế nhìn từ trên cao
Tháng 6 năm 545, nhà Lương sai Dương Phiêu, Trần Bá Tiên... đem quân tiến đánh Giao Châu. Vua Lý Nam Đế đem 3 vạn quân chặn đánh nhưng bị thua ở Chu Diên, ở cửa sông Tô Lịch và rút về thành Gia Ninh (nay thuộc xã Thanh Đình, thành Phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ). Tháng giêng năm 546, Trần Bá Thiên chiếm thành Gia Ninh, Lý Nam Đế phải rút quân vào đất người Lạo ở Tân Xương. Sau một thời gian tập hợp và củng cố lực lượng, ông đem 2 vạn quân từ đất Lạo sang đóng ở hồ Điển Triệt (xã Tứ Yên, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc). Ở đây quân của Lý Nam Đế bị quân của Trần Bá Tiên đánh bại nên Lý Nam Đế rút quân về động Khuất Lão xã Vạn Xuân, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ, giao binh quyền cho Triệu Quang Phục là con của thái phó Triệu Túc để tiếp tục chống lại quân của Trần Bá Tiên.
Tại động Khuất Lão, nghĩa quân đang củng cố lại lực lượng thì Lý Nam Đế bị ốm nặng. Ngày 20 tháng 3 (tức ngày 13-4 dương lịch) năm 548, Lý Nam Đế qua đời. Ông lên ngôi được 5 năm (544-548), thọ 46 tuổi. Thi hài của ông được an táng ngay trong động Khuất lão.
Để tưởng nhớ công ơn của ông và các tướng sỹ. Nhân dân trong vùng đã lập đền thờ Lý Nam Đế tại gò Cổ Bổng, động Khuất Lão để thờ Lý Nam Đế, Lý Thiên Bảo (anh ruột của Lý Bí), Lý Phật Tử (người trong dòng họ), những người cùng Lý Bí khởi nghiệp và hai thủy thần là Long Hải Vương và Lân Hải Vương đã có công giúp ông và tướng sỹ vượt sông Thao.
Trải qua nhiều biến cố lịch sử, đặc biệt do chiến tranh tàn phá nên đền thờ Vua Lý Nam Đế ở động Khuất Lão chỉ còn là phế tích. Đến năm 2010 được sự đồng ý của Ủy ban nhân dân tỉnh Phú Thọ, Ủy ban nhân dân huyện Tam Nông và xã Vạn Xuân đã phục hồi lại ngôi Đền, cùng phần Mộ để thờ vua Lý Nam Đế tại gò Cổ Bổng và tu bổ, tôn tạo lại Đình Danh Hựu. Ngày 16/12/2020 Ủy ban nhân dân tỉnh ban hành Quyết định số 3289/QĐ-UBND về xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh: Cụm di tích đền thờ Lý Nam Đế và đình Danh Hựu xã Vạn Xuân, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ.
Đền thờ Lý Nam Đế gồm các hạng mục kiến trúc: Bậc lên xuống; Nghi Môn, Tiền tế, Lăng mộ Lý Nam Đế, tòa Hậu cung, ban thờ Thần Nông, nhà Tả vu, Hữu vu, sân vườn, ao sen, hạ tầng kỹ thuật khác.
- Hạng mục bậc lên xuống được làm bằng đá ở chính giữa có trạm khắc chiếu rồng cửu long tranh châu.
- Nghi môn được mở 3 lối đi, xây dựng theo kiểu dáng truyền thống với 2 trụ lớn trên đỉnh đắp 4 hình chim phượng nhìn ra 4 phía, chống đuôi vào nhau theo kiểu lá lật. Hai trụ nhỏ đỉnh đắp hình Lân trong tư thế chầu vào.
- Tòa Tiền tế 1 gian 2 chái, kiểu nhà 4 mái, dâng đao 4 góc, dài 9,90m, rộng 5,64m được làm bằng gỗ xoan, tường xây bịt đốc.
- Lăng mộ làm theo kiểu 2 gian 1 chái, dài 9,0m, rộng 5,91m thiết kế kiểu tiền đao hậu đốc. Bên trong là phần mộ Lý Nam Đế hình chữ nhật tạo vòm cao dần về phía trong, hai bên dắp hình rồng chầu.
- Tòa Hậu cung: Được xây dựng năm 2018, bố cục mặt bằng kiến trúc kiểu chữ Đinh, kích thước 16,4m x 15,5m được làm bằng gỗ lim. Trong chính điện thờ, giữa có ban thờ đặt tượng Lý Nam Đế ngồi trên ngai bằng đồng, thể hiện kiểu dáng tướng mạo oai phong, lẫm liệt.
- Tả vu, Hữu vu: mặt bàng kiến trúc kiểu chữ Nhất, 3 gian, kiểu nhà hai mái, tường hồi bít đốc, mái lợp ngói mũi hài, bộ vì kiểu “Thượng giá chiêng - hạ bẩy”, mặt chính diện tạo 3 khuông cửa bức bàn thượng song hạ bản.
- Đình Danh Hựu: Thuộc làng Danh Hựu, khu 11, xã Vạn Xuân, được Nhân dân ở khu tu bổ, tôn tạo năm 2010 trên nền móng cũ, kiến trúc kiểu chữ Đinh, gồm 2 tòa: Đại bái và Hậu cung, kích thước: 11,3m x 12,89m, bộ khung vì gỗ, vì nóc kiểu thượng giá chiêng hạ bẩy. Phía trong tòa Hậu cung tạo thượng cung - khám thờ, đặt tượng Lý Nam Đế ngồi trên ngai./.