Di tích lịch sử văn hoá - danh lam, thắng cảnh là tài sản vô giá trong kho tàng di sản văn hoá hoá của dân tộc Việt Nam. Việc bảo tồn, tôn tạo và xếp hạng di tích lịch sử văn hoá đang là một nhiệm vụ hết sức cần thiết và cấp bách.
Di tích lịch sử văn hoá - danh lam, thắng cảnh là tài sản vô giá trong kho tàng di sản văn hoá hoá của dân tộc Việt Nam. Việc bảo tồn, tôn tạo và xếp hạng di tích lịch sử văn hoá đang là một nhiệm vụ hết sức cần thiết và cấp bách.
Trong nhiều năm qua, Đảng và Nhà nước ta luôn luôn quan tâm đến công tác bảo tồn, tôn tạo, xếp hạng di tích lịch sử văn hoá nhằm giữ gìn, kế thừa, phát huy tác dụng góp phần chấn hưng văn hoá dân tộc, xây dựng đời sống văn hoá mới như Nghị quyết Đại hội Đảng đã khẳng định: “Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển kinh tế xã hội” vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh xã hội dân chủ công bằng, văn minh. Để thực hiện được mục tiêu đó thì việc thì việc xây dựng đời sống văn hoá ở cơ sở có vai trò hết sức quan trọng trong công cuộc đổi mới hiện nay. Xây dựng đời sống văn hoá cơ sở tốt là góp phần giáo dục truyền thống Cách mạng, xây dựng môi trường văn hoá lành mạnh góp phần làm ổn định chính trị, tạo nên những thành tựu về kinh tế, xã hội, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, nhằm chống lại các thế lực thù địch, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội.
Xác định được ý nghĩa đó, trong những năm vừa qua Cán bộ và nhân dân thị trấn Hưng Hóa đã có nhiều cố gắng góp công, góp sức để bảo tồn, tôn tạo các di tích lịch sử và sự cố gắng, tâm huyết đó, một trong những khu di tích nữa của thị trấn Hưng Hóa được UBND tỉnh Phú Thọ xếp hạng là di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh - đó là Đền Long Ngọc. Đây là di tích lịch sử văn hóa thứ 28 được xếp hạng cấp tỉnh của huyện Tam Nông và là di tích thứ 3 của thị trấn Hưng Hóa được xếp hạng.
Thị trấn Hưng Hóa, huyện Tam Nông là vùng đất nằm bên hữu ngạn sông Hồng. Hiện tại thị trấn có tổng diện tích tự nhiên là 470,77ha: trong đó có 292,08ha (chiếm 62,04%) là đất canh tác, 70,72ha (chiếm 15,02%) là đất chuyên dùng, còn lại sông, ao, hồ là 107,95ha (chiếm 22,4%). Với số dân là 4372 người. Đền Long Ngọc, thị trấn hưng Hóa thờ Trần Hưng Đạo và Danh tướng của ngài là Đại tướng quân Phạm Ngũ Lão.
Trần Hưng Đạo tên thật là Trần Quốc Tuấn (1232 - 1300), ông là con trai của An Sinh Vương Trần Liễu, cháu gọi Trần Cảnh (tức Vua Trần Thái Tông) vị vua đầu tiên của nhà Trần bằng chú. Quê của ông tại phủ Thiên Trường (nay thuộc xã Lộc Vượng, thành phố Nam Định). Từ nhỏ ông đã có năng khiếu văn chương và có tài võ nghệ, vì thế cho nên cả ba lần đánh giặc Nguyên - Mông, Trần Quốc Tuấn đều lập công lớn. Trong đó năm 1258, Trần Quốc Tuấn trực tiếp chỉ huy chặn đánh quân Mông Cổ ở Hưng Hóa. Trần Hưng Đạo là một người tài hoa đức độ, một nhân cách lớn, một thiên tài quân sự. Trong lịch sử, Trần Hưng Đạo là một vị anh hùng có công với đất nước, bước vào huyền thoại, ông là một vị Thánh phù hộ cho sự nghiệp chống giặc ngoại xâm, bảo vệ đất nước và giúp nhân dân diệt trừ tà ma, chữa bệnh. Ông đã được nhân dân tôn kính và “Thánh hóa” với cách gọi là “Đức Thánh Trần”.
Trần Hưng Đạo là một tấm gương sáng về lòng trung nghĩa, ông không nghe lời dặn của cha là phải cướp ngôi nhà Trần, mà trái lại đã phấn đấu xây đắp cho cơ nghiệp của nhà Trần càng bền vững hơn, đây là sự thể hiện một tư tưởng lớn vì ông luôn coi trọng đất nước dân tộc lên trên cả dòng tộc. Có thể nói, Trần Hưng Đạo là người suốt đời vì dân, vì nước. Ông là một tấm gương sáng về lòng tận trung với nước với dân và ý muốn đoàn kết mọi tầng lớp dân tộc thành một lực lượng thống nhất đồng thời ông cũng là người biết sử dụng những người tài giỏi như Dã Tượng, Yết Kiêu, Phạm Ngũ lão, Trương Hán Siêu… Hai tháng trước khi mất ông đã nói với vua Anh Tông kế sách thật thấm thía về việc chống lại giặc phương Bắc: “Thời binh phải khoan thứ sức dân để làm kế sâu gốc bền rễ, đó là thượng sách giữ nước”. Ngày 20 tháng 8 năm Canh Tí, Hưng Long thứ 8 (tức năm 1300) Hưng Đạo đại vương qua đời. Khi ông mất, triều đình lập Đền thờ ông tại Vạn Kiếp, Chí Linh, ấp phong của ông thuở sinh thời. Nhân dân khắp nơi đều lập Đền thờ ông, trong đó có Đền Long Ngọc thị trấn Hưng Hóa.
Ngoài thờ vọng Trần hưng Đạo, Đền Long Ngọc còn thờ vọng Phạm Ngũ Lão - một trong những vị tướng xuất sắc nhất của Trần Hưng Đạo. Phạm Ngũ Lão sinh năm Ất Mão (1255) tai làng Phù Ủng, huyện Đường Hào (nay là huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên) ông mất năm Canh Thân (1320) thọ 65 tuổi. Ông là bậc danh tướng của triều Trần, từng có công lớn trong cuộc chiến tranh chống quân xâm lược Mông Nguyên lần thứ hai (1285) và lần thứ ba (1288).
Tại đền Long Ngọc còn lưu giữ được 03 đạo sắc do các Vua phong cho 2 xã Vạn An - huyện Phượng Nhãn, xã Dược Sơn - huyện Chí Linh thờ phụng Đức Thánh Trần Hưng Đạo và bộ tướng của Ngài là Đại tướng quân Phạm Ngũ Lão. Đó là 3 đạo sắc do các cụ kỳ lão quan viên thị trấn Hưng Hóa, Tam Nông đi chiêm bái đền Kiếp Bạc - Chí Linh - Hải Dương, phụng sao thần sắc rước về thờ vọng Đức Thánh Trần và bộ tướng của ngài vào khoảng đầu thế kỷ XX.
01 sắc Minh Mệnh thập bát niên thập nhị nguyệt sơ thất nhật
Ngày mùng 7 tháng 12 năm Minh Mệnh 18 (1837)
01 sắc Thiệu Trị tứ niên cửu nguyệt sơ ngũ nhật
Ngày mùng 5 tháng 9 năm Thiệu Trị tứ 4 (1844)
01 sắc Tự Đức tam niên thập nhị nguyệt thập nhật
Ngày mùng 10 tháng 12 năm Tự Đức thứ 3 (1850).
Trong đền Long Ngọc còn 02 cặp câu đối:
- Cặp câu đối treo trong tòa hậu cung viết dòng lạc khoản Duy Tân Mậu Thân đông (Mùa đông năm Mậu Thân niên hiệu Duy Tân - 1908).
- Cặp câu đối tòa tiền tế viết dòng lạc khoản Khải Định Canh Thân đông (Mùa đông năm Canh Thân niên hiệu Khải Định -1920).
Bên cạnh giá trị lịch sử, mặc dù không còn bảo tồn được nguyên vẹn kiến trúc cổ, nhưng ngôi Đền đã trải qua bao thăng trầm của lịch sử và thời gian vẫn luôn giữ được nét tĩnh lặng, trang nghiêm phù hợp với cảnh quan cũng như phản ánh đúng đức sáng, quan trong của nhân vật lịch sử được thờ.
Đền Long Ngọc có khuôn viên rộng 382,8m2 . Đền quay hướng Nam, trước mặt đền là hồ Hưng Hóa, xung quanh là khu dân cư. Đền Long Ngọc có vị thế đẹp, vì trong tiềm thức của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước những nơi có ao, hồ, sông, suối… sẽ tạo được không gian phù hợp với thuật phong thuỷ, là nơi tụ nhân, tụ thuỷ, tụ phúc, phát triển muôn đời. Đền lại nằm giữa khu dân cư nên thuận lợi cho việc hành lễ của nhân dân.
Cổng đền cao 2,5m, rộng 3 m, có dòng chữ Hán “Điện Hưng Đạo Đại Vương”(điện thờ Hưng Đạo đại vương), hai bên có đắp nổi hình hai võ sỹ cầm giáo mác.
Sân đền tuy nhỏ hẹp nhưng lát gạch bát khang trang sạch sẽ.
Từ sân lên nền đền qua 3 bậc giật cấp, cao khoảng 0,50m.
Đền Long Ngọc có kiến trúc chữ đinh ( J ) gồm: tiền tế và hậu cung
Di tích Đền Long Ngọc là di tích khẳng định truyền thống yêu nước, giáo dục truyền thống cách mạng. Không chỉ có vậy, ngôi đền còn là không gian văn hóa, nơi bảo tồn linh thiêng những nội dung ghi trong gia phả, sắc phong, với những phẩm chất sáng ngời, trung hiếu của Trần Hưng Đạo cùng danh tướng Phạm Ngũ Lão. Di tích còn là nơi phục vụ du khách trong và ngoài nước tới thăm quan, nhằm giáo dục đạo lý của dân tộc Việt Nam “Uống nước nhớ nguồn”, tự hào về truyền thống của cha ông.
Về sinh hoạt tín ngưỡng kiên quan đến di tích: Từ bao đời nay, nhân dân ta tôn thờ người anh hùng dân tộc Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn như người cha đẻ của mình. Người dân Việt Nam ai cũng biết đến câu “Tháng Tám giỗ cha, tháng Ba giỗ Mẹ”. Theo lịch sử, Hưng Đạo Vương mất tại Kiếp Bạc ngày hai mươi tháng Tám. Tâm thức dân gian coi ngày mất của ông cũng chính là ngày “giỗ cha” . Vào ngày này, tại đền Long Ngọc nói riêng và các ngôi đền thờ Đức Thánh Trần trên cả nước đều mở hội để tưởng nhớ người anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo.
Trước đây, trong nghi thức chính lễ nhân dân thị trấn Hưng Hóa và các vùng lân cận đã cùng nhau ôn lại lịch sử, cuộc đời, sự nghiệp và kính cẩn dâng hương tưởng nhớ Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn. Vài năm gần đây, vào ngày lễ hội đền Long Ngọc nhân dân Hưng Hóa mới tổ chức lễ tế Đức Thánh Trần. Chuẩn bị đến ngày lễ, dân làng họp lại để lựa chọn đội tế. Tiêu chí lựa chọn đội tế phải là những người trung tuổi, gia đình không tang bụi, vợ chồng song toàn, con cái làm ăn phát đạt. Đội tế có 17 người, 8 nam, 8 nữ và 1 chủ tế. Lễ vật gồm có ván xôi gà, hoa quả, cơm nắm muối vừng. Đến ngày lễ, đúng 11 giờ trưa (chọn giờ này vì không muốn ảnh hưởng đến việc làm ăn của con em địa phương để mọi người đều có thể tham gia tế lễ) đội tế trong trang phục chỉnh tề, nam mặc màu xanh, nữ mặc màu vàng, riêng chủ tế mặc áo màu đỏ được chia thành 2 hàng và thứ tự như sau 2 người dâng đăng, 2 người dâng hương, 2 người dâng rượu, 2 người dâng hoa tiến hành nghi thức tế. Khi tế xong, bà con thụ lộc tại đền, sau đó đội tế họp rút kinh nghiệm, đến khoảng 3 giờ chiều thì kết thúc hội.
Mặc dù lễ giỗ Trần Hưng Đạo ở đền Long Ngọc chưa có quy mô lớn như tại di tích gốc ở xã An Sinh, huyện Đông Triều, Quảng Ninh và tại đền Kiếp Bạc, Côn Sơn thị xã Chí Linh, tỉnh Hải Dương nhưng cũng đã phần nào đáp ứng nhu cầu tâm linh của nhân dân địa phương; thể hiện truyền thống tốt đẹp tri ân công đức người có công với dân, với nước theo đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ người trồng cây”…
Với ý nghĩa về giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và giá trị nghệ thuật đền Long Ngọc, thị trấn Hưng Hóa, huyện Tam Nông, ngày 06/3/2013 UBND tỉnh Phú Thọ đã ký Quyết định số 509/QĐ-UBND về việc xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh: Đền Long Ngọc, thị trấn Hưng Hóa, huyện Tam Nông.
(Nguyễn Hữu Thanh Phòng VHTT)